Taal । Rhythm in Sattriya সত্ৰীয়া তাল সমূহৰ প্ৰকাৰ ।

Taal । Rhythm in Sattriya সত্ৰীয়া তাল সমূহৰ প্ৰকাৰ । 

ফটো: জিতুমণি শইকীয়া (তিতাবৰ)।

তাল হৈছে গায়ন,বাদন আৰু নৃত্যৰ লগত ব্যৱহাৰ কৰা এবিধ instrument বাদ্যযন্ত্ৰ।যাক বাদ্যযন্ত্ৰ সমূহৰ চাৰি ভাগত বিভক্ত কৰা ঘন বাদ্য শ্ৰেণীত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়।Taal । Rhythm in Sattriya সত্ৰীয়া তাল সমূহৰ প্ৰকাৰ শীৰ্ষক এই লেখাটিত সত্ৰীয়া সংগীতৰ Sattriya music taal তালৰ বিষয়ে অৱগত কৰা হৈছে।

তালৰ সংজ্ঞা আৰু তালৰ সৃষ্টি :

তালৰ সংজ্ঞা বুলিলে ক'ব পাৰি যে যি সশব্দ আৰু নিশব্দ ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা গীত, বাদ্য আৰু নৃত্যক নিদিষ্ট মাপকাঠিত বন্ধা হয়, তাকেই তাল taal বোলে।তাল সংগীতৰ প্ৰাণ স্বৰূপ।সংগীতৰত্নাকৰৰ মতে তাল হীন সংগীত নাক হীন মুখৰ দৰে। তালমঞ্জৰী পুথিৰ মতে শিৱৰ তাণ্ডৱৰ পৰা আদি অক্ষৰ 'তা' আৰু পাৰ্বতীৰ লাস্যৰ পৰা 'ল' অক্ষৰ লৈ তাল শব্দৰ সৃষ্টি হৈছে। সেয়েহে শিৱ-পাৰ্বতী কেই  তালৰ সৃষ্টিকৰ্তা বুলি কোৱা হয়।

তালৰ দশ প্ৰাণ :

তালৰ ক্ষেত্ৰত শাস্ত্ৰকাৰ সকলে দহ প্ৰকাৰৰ ten types বৈশিষ্ট্যৰ কথা উল্লেখ কৰিছে। যাক সংগীত মকৰন্দই তালৰ দশ প্ৰাণ হিচাপে আখ্যায়িত কৰিছে। তালৰ সেই দশ প্ৰাণ হৈছে- কাল,মাৰ্গ, ক্ৰিড়া,অংগ,জাতি,কলা,লয়,যতি আৰু প্ৰস্তাৰ।

তালত অন্তৰ্নিহিত অংগ সমূহ :

একোখন তালত বহু কেইটা অংগ অন্তৰ্ভুক্ত হৈ থাকে। সেই অংগ সমূহৰ দ্বাৰা একোখন তাল সম্পূৰ্ণ ৰূপত প্ৰকাশ পায়। যি সমূহ অংগ হৈছে- অনুদ্ৰুত, দ্ৰুত,লঘু, গুৰু,প্লুত আৰু কাকপদ ।এই সমূহৰ শুদ্ধ প্ৰয়োগৰ অবিহনে একোখন তাল গঠন বা সৃষ্টি হ'ব নোৱাৰে।

মাত্ৰা তালি খালি আৰু বিভাগ :

তাল taal এখন বজাওতে মাত্ৰা,তালি,খালি আৰু বিভাগ সমূহৰ সম্পৰ্কত জ্ঞান থকাটো দৰকাৰ। যিহেতু, এই সমূহৰ অবিহনে কোনো এখন তাল শুদ্ধ ৰূপত বজোৱা সম্ভৱ নহয়।

• মাত্ৰা : নিদিষ্ট এখন তালৰ সৰু সৰু সমান সমান অংশকেই মাত্ৰা বোলা হয়। মাত্ৰা য়েই তালৰ মূখ্য অংশ।যাৰ সহায়ত তালৰ সৃষ্টি হয়।

• তালি : তাল এখন বজাওতে বা পৰিবেশন কৰোঁতে যি অংশত যেতিয়া হাতেৰে চাপৰি বজোৱা হয়, তেতিয়া তাকেই বা সেই অংশকেই তালি বোলা হয়।

• খালি : তাল এখন বজাওতে বা পৰিবেশন কৰোঁতে যি অংশত যেতিয়া হাতৰ চাপৰি বজোৱা নহয়, কিন্তু হাত খনৰ দ্বাৰা বিশেষ ইঙ্গিত দিয়া হয়, তেতিয়া তাকেই বা সেই অংশকেই খালি বোলা হয়।

• বিভাগ : প্ৰতিখন তালক সৰু বৰ হিচাপে কিছুমান ভাগত ভাগ কৰা হয়। এই ভাগ সমূহকেই বিভাগ বোলে।

তালৰ যতি :

লয়ৰ গতিক যতি বোলা হয়। এই যতি তালত পাচ প্ৰকাৰৰ থাকে।যেনে- সম যতি,মৃদংগা যতি, শ্ৰোতা যতি,পিপীলিকা যতি আৰু গোপুচ্ছা যতি।

• সম যতি : যেতিয়া কোনো বোল বা বাজনা প্ৰথম, মধ্য আৰু অন্ত অংশ সমান গতিৰ লয়যুক্ত হ'লে তাকে সম যতি বোলে।

• মৃদংগা যতি : তাল এখন যেতিয়া প্ৰথম আৰু শেষ অংশত দ্ৰুত লয়ত আৰু মধ্য অংশত বিলম্বিত লয়ত গতি কৰে তেতিয়া তাকেই মৃদংগা যতি বোলে।

• শ্ৰোতা যতি : তাল এখন আৰম্ভণিতে বিলম্বিত আৰু মধ্য তথা শেষান্তৰত দ্ৰুত গতিত চলিলে তেতিয়া তাকেই শ্ৰোতা যতি বোলা হয়।

• পিপীলিকা যতি : প্ৰথম অংশত বিলম্বিত বা মধ্য লয়,মাজৰ অংশত দ্ৰুত তথা শেষ অংশত বিলম্বিত বা মধ্য লয় হ'লে তাকেই পিপীলিকা যতি বোলে।

• গোপুচ্ছা যতি : তাল এখন বা বোল সমূহৰ আৰম্ভণিতে দ্ৰুত আৰু মধ্য তথা শেষান্তৰ ফালে বিলম্বিত লয় হ'লে তাকেই গোপুচ্ছা যতি বোলা হয়।

তালৰ লয় সমূহ :

সঙ্গীতৰ music সময়ৰ সমান গতিকে লয় বোলা হয়। এই লয় একোখন তালত তিনি প্ৰকাৰৰ দেখা যায়।যেনে- বিলম্বিত লয়, মধ্য লয় আৰু দ্ৰুত লয়।

• বিলম্বিত লয়: যি লয় মন্হৰ বা লাহে লাহে চলে তাকেই বিলম্বিত লয় বোলে।

• মধ্য লয় : সংগীতত যি লয় বিলম্বিত আৰু দ্ৰুত লয়ৰ মাজত মধ্যম গতিত চলে তাকে মধ্য লয় বোলে।

• দ্ৰুত লয় : যি লয় খৰকৈ দ্ৰুত বেগত সংগীতৰ লগত চলে তাকেই দ্ৰুত লয় বোলা হয়।

আৰু পঢ়িব পাৰে- ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীত সত্ৰীয়া সংগীত তথা বৰগীত সমূহত ৰাগৰ প্ৰয়োগ।

তালৰ জাতি :

কোনো এখন তালৰ প্ৰথম বিভাগত থকা মাত্ৰাৰ সংখ্যাৰ ওপৰত সেই বোল সমূহৰ জাতি নিৰূপণ কৰা হয়। জাতিৰ ক্ষেত্ৰত তালৰ জাতি ৫ প্ৰকাৰৰ দেখা পোৱা যায়। সেই সমূহ হ'ল- তিশ্ৰজাতি,চতুশ্ৰজাতি, খণ্ডজাতি, মিশ্ৰজাতি আৰু সংকীৰ্ণজাতি।

• তিশ্ৰজাতি : কোনো এখন তালৰ প্ৰথম ভাগত তিনি মাত্ৰা থাকিলে ,তাকে তিশ্ৰজাতি বোলে।যেনে- ধেখিতি-তাখিতি।

• চতুৰশ্ৰজাতি : যি তালৰ প্ৰথম ভাগত চাৰিটাকৈ মাত্ৰা থাকে,তাক চতুৰশ্ৰজাতি বোলে।যেনে- ধগিতিতা-খিতিতানি।

• মিশ্ৰজাতি : তালৰ প্ৰথম আৰু দ্বিতীয় ভাগত সাত মাত্ৰাৰে গঠিত হ'লে তাক মিশ্ৰজাতি বোলা হয়।যেনে- ধগিতা ধগাতিখ্ৰা।

• খণ্ডজাতি : পাঁচটা মাত্ৰা বা বোলৰ দ্বাৰা গঠিত তালক খণ্ডজাতি বোলা হয়।

• সংকীৰ্ণজাতি : ন মাত্ৰা বা ন'টা বোলেৰে গঠিত তালৰ প্ৰথম ভাগক সংকীৰ্ণজাতি বোলে।

সত্ৰীয়া সংগীতত  তালৰ ভাগ বা প্ৰকাৰ :

সত্ৰীয়া সংগীতত তাল সমূহক তিনিটা মূখ্য ভাগত বা প্ৰকাৰত ভাগ কৰা হৈছে।প্ৰথম ভাগ টিক কোৱা হয় গা-মান, দ্বিতীয় টি হ'ল ঘাট আৰু তৃতীয়টো হৈছে চোক। অৱশ্যে কিছু কিছু তালত তৃতীয় ভাগটো যেনে চোক ৰ প্ৰয়োগ নাথাকে।

• গা-মান : একোখন তালৰ সময়, খণ্ড, চাপৰি বা তালি আৰু খালি অনুসৰি বাদ্যযন্ত্ৰত বজোৱা বুজাবলৈ যি সমূহ বোল বা বাজনা থাকে, তাকেই গা-মান বোলে।

• ঘাট : তাল সমূহৰ গা-মান বাজনাৰ পাছত বজোৱা নিদিষ্ট বোল সমূহক ঘাট বোলা হয়।

• চোক : তাল সমূহৰ গা-মান আৰু ঘাটৰ বাজনাৰ শেষত দ্ৰুত গতিত ঘুৰাই ঘুৰাই চক্ৰাকাৰে একেটি বোলৰ সংগঠনক বহু বাৰ বজোৱা বোলকেই চোক বোলা হয়।

সত্ৰীয়া সংগীতৰ তাল সমূহৰ ব্যৱহাৰ :

সত্ৰীয়া সংগীতত ৩৬ খন তাল আছে। সেই সমূহৰ ব্যৱহাৰ কৰা বিধিও বেলেগ বেলেগ।যেনে বৰগীত সমূহৰ লগত প্ৰচলিত সকলো তাল নৃত্যৰ লগত ব্যৱহাৰ কৰা নহয়। নৃত্যত সাধাৰণতে থুকনি তাল,চুতা তাল আৰু এক তাল বেছিকৈ প্ৰয়োগ হয়। কেতিয়াবা কেতিয়াবা ৰজাঘৰীয়া চালি নাছৰ গীতৰ অংশত আৰু নাদুভংগী,বাহাৰ নৃত্য তথা ঝুমুৰা নৃত্যৰ গীতাংশ আৰু মেলা অংশত ৰূপক তাল,সৰু বিষম,বৰ বিষম,ৰূপগঞ্জল,ব্ৰক্ষ তাল ইত্যাদি সমূহৰ প্ৰয়োগ কৰা দেখা যায়।

তাল সমূহৰ নাম :

সত্ৰীয়া সংগীতৰ তাল সমূহৰ নাম হৈছে ক্ৰমে- এক তাল,চুতা তাল,থুকনি তাল,ৰূপক তাল,পৰি তাল,সৰু বিষম তাল,ধৰম যতি তাল,যতি তাল,মাঠ যতি তাল,বৰ বিষম তাল,ঊনযতি তাল,খন যতি তাল, মেলা যতি তাল,ৰূপগঞ্জল তাল,দোৱাজ তাল,থাক তাল,খৰমান তাল,বিৰূপ তাল,দোমানি তাল,আচতলা তাল,ৰক্ত তাল,ব্ৰক্ষ তাল,চুটকলা তাল ইত্যাদি।

এই তাল সমূহৰ মাত্ৰা,তালি,খালি, বিভাগ সুকীয়া সুকীয়া।যেনে- ৰূপক তাল খনৰ মাত্ৰা-১২,তালি-৪,খালি-২, বিভাগ-৬ । আনহাতে,

পৰি তালৰ মাত্ৰা-২১,তালি-৬,খালি-৩,বিভাগ-৯ ইত্যাদি।

উপসংহাৰ :

তাল হৈছে সংগীতৰ প্ৰাণ।যি দৰে প্ৰাণ হীন শৰীৰ অচল,ঠিক সেইদৰে তাল হীন সংগীতো অচল। গতিকে, সংগীতৰ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰোঁতে তালৰ প্ৰতি ধ্যান দিয়াতো অত্যন্ত আৱশ্যক। নহ'লে সংগীত শিক্ষা সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পৰিবৰ্তে অপূৰ্ণ হৈ থাকিব। সত্ৰীয়া সংগীতৰ অন্তৰ্গত Taal । Rhythm in Sattriya সত্ৰীয়া তাল সমূহৰ প্ৰকাৰ সমূহ ভালদৰে নাজানিলে এই সংগীতৰ সাধনা সম্ভৱ নহয়।

আৰু পঢ়িব পাৰে- অসমৰ খোল বাদ্যৰ বিভিন্ন অংগ সমূহ।

আৰু পঢ়িব পাৰে- সংগীতত তাল আৰু লয়ৰ আৱশ্যকতা।